Wielkanoc, łac. Pascha, grec. Pascha – główne święto kościoła chrześcijańskiego, upamiętniające Zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa w trzecim dniu po jego ukrzyżowaniu. Najwcześniejsze zapisy dotyczące obchodów Wielkanocy pochodzą z II wieku, choć upamiętnienie Zmartwychwstania Jezusa miało miejsce prawdopodobnie wcześniej.

Angielskie słowo Easter, które jest odpowiednikiem niemieckiego Ostern, ma niepewne pochodzenie. Według jednego z poglądów, wyrażonego przez czcigodnego Bedę w VIII wieku, pochodzi ono od Eostre lub Eostrae, anglosaskiej bogini wiosny i płodności. Ten pogląd zakłada – podobnie jak pogląd wiążący pochodzenie Bożego Narodzenia 25 grudnia z pogańskimi obchodami zimowego przesilenia – że chrześcijanie przywłaszczyli sobie pogańskie nazwy i święta dla swoich najwyższych świąt. Biorąc pod uwagę determinację, z jaką chrześcijanie zwalczali wszelkie formy pogaństwa (wiara w wiele bóstw), wydaje się to raczej wątpliwym założeniem. Obecnie panuje powszechna zgoda co do tego, że słowo to wywodzi się z chrześcijańskiego określenia tygodnia wielkanocnego jako in albis, łacińskiego zwrotu, który był rozumiany jako liczba mnoga od alba („świt”) i stał się eostarum w języku starowysokoniemieckim, prekursorem współczesnego niemieckiego i angielskiego terminu. Łacińska i grecka Pascha („Pascha”) dostarcza korzenia dla Pâques, francuskiego słowa oznaczającego Wielkanoc.

Data Wielkanocy i jej kontrowersje

Ustalenie daty, w której należało obserwować i świętować Zmartwychwstanie Jezusa, wywołało we wczesnym chrześcijaństwie poważną kontrowersję, w której można wyróżnić stanowisko wschodnie i zachodnie. Spór ten, znany jako kontrowersje paschalne, został definitywnie rozstrzygnięty dopiero w VIII wieku. W Azji Mniejszej chrześcijanie obchodzili dzień ukrzyżowania w tym samym dniu, w którym Żydzi obchodzili ofiarę paschalną – czyli 14 dnia pierwszej wiosennej pełni księżyca, 14 Nisan (zob. kalendarz żydowski). Zmartwychwstanie obchodzono więc dwa dni później, 16 Nisan, niezależnie od dnia tygodnia. Na Zachodzie Zmartwychwstanie Jezusa obchodzono pierwszego dnia tygodnia, w niedzielę, kiedy to Jezus powstał z martwych. W związku z tym Wielkanoc obchodzono zawsze w pierwszą niedzielę po 14 dniu miesiąca Nisan. Coraz częściej kościoły opowiadały się za świętowaniem niedzielnym, a kwartodecymanie (zwolennicy „14 dnia”) pozostawali w mniejszości. Sobór Nicejski w 325 roku zadecydował, że Wielkanoc powinna być obchodzona w pierwszą niedzielę po pierwszej pełni księżyca po równonocy wiosennej (21 marca). Wielkanoc może więc przypadać w każdą niedzielę między 22 marca a 25 kwietnia.

Wschodnie kościoły prawosławne używają nieco innych obliczeń opartych na kalendarzu juliańskim, a nie gregoriańskim (który wyprzedza ten pierwszy o 13 dni), w wyniku czego prawosławne obchody Wielkanocy mają zazwyczaj miejsce później niż te obchodzone przez protestantów i rzymskich katolików. Ponadto tradycja prawosławna zabrania obchodzenia Wielkanocy przed lub w tym samym czasie co Paschy.

W XX wieku podejmowano próby ustalenia stałej daty Wielkanocy, proponując szczególnie niedzielę następującą po drugiej sobocie kwietnia. Chociaż ta propozycja i inne miały wielu zwolenników, żadna nie doszła do skutku. Ponowne zainteresowanie stałą datą pojawiło się na początku XXI wieku w wyniku dyskusji z udziałem przywódców Kościołów prawosławnych, syryjskich, koptyjskich, anglikańskich i rzymskokatolickich, ale formalne porozumienie w sprawie takiej daty pozostało nieuchwytne.

Obrzędy liturgiczne

W kalendarzu chrześcijańskim Wielkanoc następuje po Wielkim Poście, czyli okresie 40 dni (nie licząc niedziel) przed Wielkanocą, który tradycyjnie obchodzony jest poprzez akty pokuty i posty. Wielkanoc poprzedza Wielki Tydzień, na który składa się Wielki Czwartek, upamiętniający Ostatnią Wieczerzę Jezusa z uczniami, Wielki Piątek, dzień ukrzyżowania oraz Wielka Sobota, okres przejściowy między ukrzyżowaniem a zmartwychwstaniem. Liturgicznie Wielkanoc następuje po Wielkiej Wigilii, która pierwotnie była obchodzona pomiędzy zachodem słońca w Wielką Sobotę a wschodem słońca w Wielką Niedzielę. Później w kościołach zachodnich odprawiano ją w sobotę wieczorem, następnie w sobotę po południu, a w końcu w niedzielę rano. W 1955 roku Kościół rzymskokatolicki ustalił czas czuwania na godzinę 22, co pozwoliło na odprawienie mszy wielkanocnej po północy. W tradycji prawosławnej czuwanie nadal jest ważnym wydarzeniem liturgicznym, natomiast w kościołach protestanckich jest mało znane.

Do IV wieku czuwanie wielkanocne było dobrze ugruntowane w różnych formach liturgicznych. Cechował je duch radosnego oczekiwania na Zmartwychwstanie i – ze względu na przekonanie, że drugie przyjście Jezusa nastąpi w Wielkanoc – na powrót Jezusa. W tradycji rzymskokatolickiej czuwanie składa się z czterech części: celebracji świateł skupionych na świecy paschalnej; nabożeństwa lekcji zwanych proroctwami; udzielania sakramentów chrztu i bierzmowania dorosłym konwertytom; oraz mszy wielkanocnej. Użycie świecy paschalnej, na oznaczenie wyjścia światła z ciemności przez Zmartwychwstanie, zostało po raz pierwszy odnotowane w roku 384; w X wieku weszło do powszechnego użycia. Znaczenie chrztu na Wielkanoc sięga czasów wczesnego chrześcijaństwa, prawdopodobnie IV wieku, kiedy to chrztu udzielano tylko raz w roku, na Wielkanoc. W nabożeństwie rzymskokatolickim kapłan błogosławi wodę, która ma być użyta w nadchodzącym roku do chrztu, a wierni zabierają część tej wody ze sobą, aby otrzymać ochronę przed złymi warunkami. Kościoły luterańskie i anglikańskie stosują różne warianty tego nabożeństwa czuwania.

Wszystkie tradycje chrześcijańskie mają swoje własne, szczególne akcenty liturgiczne na Wielkanoc. Na przykład wielkanocne nabożeństwo o wschodzie słońca jest charakterystycznym dla protestantów w Ameryce Północnej. Praktyka ta może wywodzić się z ewangelicznego opowiadania o zmartwychwstaniu Jezusa, w którym czytamy, że Maria Magdalena udała się do grobu „gdy było jeszcze ciemno” (J 20,1) lub gdy świtało (Mt 28,1 i Łk 24,1). Jest to nabożeństwo radości, które ma miejsce, gdy słońce wschodzi, by rozproszyć ciemności.

Zwyczaje wielkanocne

Wielkanoc, podobnie jak Boże Narodzenie, obrosła wieloma tradycjami, z których część nie ma wiele wspólnego z chrześcijańskim świętowaniem Zmartwychwstania, ale wywodzi się z ludowych zwyczajów. Zwyczaj spożywania baranka wielkanocnego przywłaszczył sobie zarówno określenie używane w odniesieniu do Jezusa w Piśmie Świętym („oto baranek Boży, który gładzi grzechy świata”, J 1,29), jak i rolę baranka jako zwierzęcia ofiarnego w starożytnym Izraelu. W starożytności chrześcijanie umieszczali mięso jagnięce pod ołtarzem, błogosławili je, a następnie spożywali w Wielkanoc. Od XII wieku post wielkopostny kończy się w Wielkanoc potrawami zawierającymi jajka, szynkę, sery, chleb i słodycze, które zostały pobłogosławione na tę okazję.

Używanie malowanych i zdobionych jaj wielkanocnych po raz pierwszy odnotowano w XIII wieku. Kościół zakazał spożywania jaj w Wielkim Tygodniu, ale kury nadal znosiły jaja w tym tygodniu, a idea specjalnego oznaczenia tych jaj jako „Wielkiego Tygodnia” przyniosła ich dekorację. Samo jajko stało się symbolem Zmartwychwstania. Tak jak Jezus powstał z grobu, tak jajko symbolizuje nowe życie wyłaniające się ze skorupki jajka. W tradycji prawosławnej jajka maluje się na czerwono, aby symbolizować krew, którą Jezus przelał na krzyżu.

Wielkanocne polowania na jajka są popularne wśród dzieci w Stanach Zjednoczonych. Pierwszej damie Lucy Hayes, żonie prezydenta Rutherforda B. Hayesa, często przypisuje się zasponsorowanie pierwszego dorocznego wielkanocnego polowania na jajka (wydarzenia, w którym dzieci i ich rodzice byli zaproszeni do toczenia jajek w poniedziałek po Wielkanocy) na trawniku Białego Domu w 1878 roku. W tym samym roku impreza została przeniesiona do Białego Domu z terenu Kapitolu USA, gdzie od początku lat 70-tych XIX wieku zbierały się dzieci, by toczyć jajka i bawić się w Poniedziałek Wielkanocny. Członkowie Kongresu byli przerażeni dużymi tłumami na Kapitolu i obawiali się, że ruch pieszy niszczy teren. W 1876 roku Kongres i prezydent Ulysses S. Grant uchwalili prawo, które zabraniało toczenia jajek na Kapitolu. Niektóre zapisy historyczne mówią, że Hayesowie po raz pierwszy otworzyli trawnik Białego Domu dla uroczystości toczenia jajek w następnym roku, w 1877, po tym jak młody chłopiec poprosił prezydenta Hayesa o pozwolenie na korzystanie z tego miejsca.

Zwyczaj kojarzenia królika lub króliczka z Wielkanocą pojawił się na terenach protestanckich w Europie w XVII wieku, ale nie stał się powszechny aż do XIX wieku. Mówi się, że królik wielkanocny składa jajka, a także je dekoruje i ukrywa. W Stanach Zjednoczonych królik wielkanocny zostawia również dzieciom w wielkanocny poranek koszyki z zabawkami i cukierkami. W pewnym sensie był to przejaw protestanckiego odrzucenia katolickich zwyczajów wielkanocnych. W niektórych krajach europejskich pisanki przynosiły jednak inne zwierzęta – w Szwajcarii kukułka, w Westfalii lis.